Co się dzieje ze skórą po zrobieniu tatuażu? Dlaczego tatuaże nie znikają i czy są szkodliwe dla zdrowia? Na czym polega usuwanie tatuażu?

Tatuaże od tysiącleci pełniły funkcje kulturowe, społeczne, identyfikacyjne. Dzisiaj bywają niejednokrotnie efektem przyjętej w zachodnim świecie mody, aby czymś się wyróżniać, być oryginalnym i indywidualnym. Mogą też zaspokajać potrzeby estetyczne. Wśród starszego pokolenia bywają niemile widziane, u młodych uchodzą nieraz za coś obojętnego lub pozytywnego. Jedne stereotypy mówią, że tatuowanie to domena kryminalistów, inni – artystów. W rzeczywistości pomimo takich tendencji oraz tego, że stosunkowo częściej tatuują się mężczyźni, żeglarze, żołnierze i więźniowie czy ludzie podejmujący ryzykowne zachowania seksualne, przekrój społeczny osób wytatuowanych jest zdecydowanie bardziej zróżnicowany. Pomijając socjologiczne niuanse, chciałbym opowiedzieć o tatuażach od strony biologicznej i medycznej. Jak powstaje tatuaż? Dlaczego z czasem nie zanika? Jak usuwane są tatuaże? Czy tatuaże są szkodliwe dla zdrowia? Na wszystkie te pytania odpowiadam poniżej. Znajdziecie tu wiedzę jaką dobrze jest posiadać przed podjęciem decyzji o wykonaniu tatuażu i którą powinny przekazywać profesjonalne studia tatuażu.

Zacznijmy od tego, jak zbudowana jest skóra. Jej grubość może u człowieka wynosić od około 0,3 mm do około 4 mm, w zależności od miejsca (skóra jest najgrubsza na spodzie stóp i dłoni, a najcieńsza na powiekach). W skali makro na skórę składa się naskórek i skóra właściwa, a pod nią leży jeszcze warstwa podskórna. Tatuaż umiejscawia się w skórze właściwej. Opiszę więc najpierw jak zbudowany jest naskórek i skóra właściwa, by zobrazować przez co musi się przebić swoją maszynką tatuator i gdzie wstrzykuje barwnik.

Naskórek zbudowany jest z nabłonka wielowarstwowego płaskiego rogowaciejącego. Komórkami jego są zaś keratynocyty tworzące różne warstwy, w których komórki w każdej przyjmują inny kształt. Wśród komórek pierwszej od wewnątrz warstwy – podstawnej – znajdują się jeszcze melanocyty (komórki produkujące melaninę, od której stężenia w znacznym stopniu zależy kolor skóry). Na mniej więcej 10 keratynocytów tej warstwy przypada jeden melanocyt. Jednak by dotrzeć do miejsca robienia tatuażu musimy zejść głębiej – do skóry właściwej – ponieważ tatuaż osadzony w naskórku szybko by się złuszczył razem z nim. W skórze właściwej, która zasadniczo zbudowana jest z tkanki łącznej właściwej (bogatej w kolagen), znajdują się naczynia krwionośne oraz limfatyczne, nerwy i receptory czuciowe, a także gruczoły łojowe, potowe i mieszki włosowe wraz z mięśniami przywłosowymi.

Tatuażysta przy użyciu maszynki uszkadza naskórek, przebija się też przez błonę podstawną i wprowadza barwnik do skóry właściwej za pośrednictwem igły lub igieł (które powinny być przed użyciem sterylne i jednorazowe, zaś sprzęt wielokrotnego użytku musi być każdorazowo autoklawowany, czyli sterylizowany w specjalnej maszynie – autoklawie; konieczne jest też używanie rękawiczek jednorazowych i środków antyseptycznych). Wstrzyknięty barwnik umiejscawia się w pęcherzykach w cytoplazmie różnych komórek: keratynocytów, makrofagów, komórek tucznych czy fibroblastów.

Grudki barwnika tatuażu mogą mieć różną wielkość: od około 0,5 mikrometra do około 4 mikrometrów. Organizm, naturalnie, identyfikuje pigment jako intruza i próbuje go zniszczyć, skąd bierze się proces zapalny. Grudki barwnikowe są jednak na tyle duże, że mu się to nie udaje – barwnik pozostaje w fibroblastach skóry. Układ odpornościowy przegrywa walkę i musi zrezygnować, dzięki czemu tatuaż utrzymuje się w skórze przez wiele lat. Nie znaczy to jednak, że jest wieczny, gdyż procesy cyto-biochemiczne (np. działanie komórek układu odpornościowego, wymiana komórek, reakcje biochemiczne) oraz chemiczno-biofizyczne (np. uszkodzenia, działanie światła) osłabiają z czasem głębię barw i wyrazistość kształtu.

O ile w młodości wiele osób chce się tatuować, tak gdy dorosną znaczna ich liczba żałuje zrobienia sobie tatuażu i część z nich chce się go pozbyć. Usuwanie tatuaży to niewiele gorszy biznes od ich wykonywania – czyli całkiem dobry. W jaki sposób można usunąć tatuaż? Są różne metody. Wieki temu tatuaży pozbywano się poprzez szorowanie skóry solą kuchenną (salabrazja), przypalanie, chirurgiczne wycinanie wytatuowanej skóry lub traktowanie jej kwasami (np. kwasem taninowym). Skuteczność była mizerna (choć trzeba przyznać, że nie była zerowa, gdyż działania takie mogły np. aktywować dodatkowe makrofagi i fagocytozę części barwnika), a zabiegi owocowały silnymi stanami zapalnymi i bliznami.

Druga połowa XX wieku przyniosła rozwój różnych nowych technik usuwania tatuaży za pomocą lasera. Obecnie istnieje wiele różnych odmian laserowego usuwania tatuażu. Uogólniając, polegają one na rozbijaniu grudek barwnika na mniejsze, tak aby makrofagi mogły się nimi zająć. Następnie barwniki zostają wydalone z organizmu. Ceny takich zabiegów, tak jak ceny wykonywania tatuaży, są stosunkowo wysokie. Jednak usługi te dotyczą zachcianki, a nie potrzeby, więc trudno się o to burzyć.

Tatuaże są obecnie tak powszechne, że często traktujemy je jako coś zwyczajnego, normalnego i nie zastanawiamy się nad ich wpływem na zdrowie, oprócz ewentualnej – najbardziej oczywistej – infekcji bakteryjnej. O ile spora część zakażeń jest łatwa do wyleczenia, tak możliwe jest też podczas wykonywania tatuażu zakażenie się groźniejszymi patogenami, jak np. wirusem zapalenia wątroby typu C (WZWC, z angielskiego HCV). Różne badania pokazują jednoznacznie, że osoby z tatuażami częściej są nosicielami tego wirusa. Oczywiście należy rozróżniać skutki od przyczyn – tatuaże nie powodują wirusowego zapalenia wątroby typu C, lecz proces ich wykonywania jest istotnym czynnikiem ryzyka zakażenia i to dlatego osoby z tatuażami statystycznie częściej mają HCV.

Ponieważ zrobienie tatuażu wymaga naruszenia naskórka i po prostu zranienia, zakażenie możliwe jest nie tylko w trakcie samego zabiegu, ale także podczas gojenia. W skrajnych przypadkach za
takim właśnie pośrednictwem tatuażu można nabawić się nawet posocznicy (sepsy). Wymaga to jednak – jak zaraz zobaczycie – nieodpowiedzialności osoby wytatuowanej albo braku profesjonalnego poinformowania jej przez tatuatora o procesie gojenia, a także nadwyrężonego stanu zdrowia. W roku 2017 opisano przypadek człowieka, który 5 dni po wykonaniu tatuażu wykąpał się w Zatoce Meksykańskiej. Co ważne, miał już też chorą wątrobę. W ranę po zrobieniu tatuażu wdała się infekcja bakterii z gatunku Vibrio vulnificus, która spowodowała wstrząs septyczny i śmierć.

Możliwości infekcyjne podczas wykonywania tatuażu w nieprofesjonalnym studio lub przez niewłaściwe dbanie o zranione miejsce są bardzo szerokie. Można zostać zakażonym nie tylko wirusami
zapalenia wątroby ale też wirusem HIV i HPV (brodawczaka ludzkiego), bakterią trądu, gruźlicy czy kiły. W tym miejscu należy podkreślić, że w dobrym, profesjonalnym i akredytowanym studio tatuażu szansa złapania takich patogenów jest niezwykle mała. Niestety czasami zdarza się, że na etapie produkcji zanieczyszczona patogenami zostanie partia barwnika. Najczęściej jednak przyczyną infekcji jest rozrzedzanie barwników i wielokrotne używanie jednorazowego sprzętu oraz brak autoklawowania.

Poza infekcjami tatuaże mogą wywoływać też inne stany zapalne powstałe na drodze reakcji układu immunologicznego. Napisałem, że komórki odpornościowe identyfikują miejsce uszkodzenia tkanki oraz barwnik i starają się go pozbyć. Wiąże się z tym zapalenie. Możliwe są również reakcje alergiczne organizmu na barwnik i w efekcie kontaktowe zapalenia skóry albo fotouczulenia. W skrajnych przypadkach istnieje ryzyko powstania owrzodzenia czy objawów liszajopodobnych. Reakcje zbliżone do autoimmunologicznych mogą być różne i zależą od budowy chemicznej zastosowanego barwnika. W miejscach procesu zapalnego od tatuażu mogą tworzyć się też nacieki zapalne limfocytów. Wreszcie, tatuaże mogą być przyczyną pojawiania się chłoniaków rzekomych, czyli łagodnych przerostów tkanki limfatycznej z limfocytów B, nie będących jednak prawdziwymi chłoniakami – nowotworami złośliwymi.

Czy tatuaże mogą powodować choroby nowotworowe lub zwiększać ryzyko ich występowania? Odpowiedź na pierwszą część pytania jest niejasna, ale wygląda na to, że prawdopodobieństwo zachorowania na niektóre nowotwory może wzrosnąć przez tatuaż. Trudno jednak o jednoznaczną odpowiedź, gdyż część źródeł sugeruje, że to możliwe, ale brak też twardych związków przyczynowo-skutkowych (co podkreśla część literatury naukowej). Chodzi przede wszystkim o rogowiaki kolczystokomórkowe (wywodzące się z komórek kolczystych rogowych naskórka), raki podstawnokomórkowe i chłoniaki.

Spotkać można także głosy wiążące tatuaże z czerniakami, ale nie ma dowodów potwierdzających taki związek (odnotowano wyłącznie pojedyncze przypadki). Przyczyną jest tutaj raczej uszkodzenie tkanki i wywołanie stanu zapalnego, niż barwnik sam w sobie (choć opcja ta nie jest całkiem wykluczona). Ważny jest też pośredni wpływ tatuaży na ryzyko zachorowania na nowotwór, np. poprzez zwiększenie podatności wytatuowanej skóry na promieniowanie. Istnieją też dowody na to, że barwnik tatuażu czasem może być transportowany przez organizm do grudek chłonnych. Nie mamy jednak wiedzy wskazującej, by w ten sposób powodował on nowotworzenie.

Czy tatuaże są szkodliwe dla zdrowia?

Niewątpliwie tatuaże nie są obojętne dla zdrowia. Robienie ich niesie pewne ryzyko, związane zwłaszcza z infekcjami bakteryjnymi i wirusowymi, ale nie tylko. Możliwe są też powikłania obejmujące alergie, różnorodne stany zapalne i potencjalnie wyższe ryzyko zachorowania na niektóre nowotwory. O ile element infekcyjny można niemalże wyeliminować dzięki odpowiedniej antyseptyce, którą stosują profesjonalne studia tatuażu, tak szans doznania niektórych innych szkodliwych efektów tatuowania nie da się tak dobrze kontrolować.

Znane są też przypadki, gdy tatuaże uniemożliwiały przeprowadzenie diagnostyki z użyciem rezonansu magnetycznego (MRI). W literaturze znaleźć można np. opis pacjentki, która zrobiła sobie tatuaż-makijaż permanentny i badanie MRI z uwagi na poparzenie powiek należało u niej przerwać (barwnik zawierał metale). Nie trzeba jednak sięgać po tak wyrafinowane przypadki by dostrzec, że tatuaże mogą utrudniać diagnostykę. Identyfikacja różnych chorób polega na obserwacji, także skóry – jej koloru, występowania wyprysków czy znamion – co tatuaż będzie utrudniał.

Dopiero wiedząc wszystko to, co opisałem w niniejszym artykule, można podjąć świadomą decyzję o wykonaniu w swojej skórze tatuażu. Warto rozważyć za i przeciw i spróbować oszacować jakie są korzyści niesione przez posiadanie tatuażu, względem ryzyka. Czy chcę go zrobić by się komuś przypodobać albo naśladować swojego idola, czy chcę go zrobić by ładniej wyglądać albo mam nadzieję, że obniży moje kompleksy? A może chcę go zrobić z powodów religijnych, miłosnych, albo by upamiętnić coś ważnego? A może chcę zakryć brzydką bliznę? W tym ostatnim przypadku wykonanie tatuażu mi osobiście wydaje się być najlepiej obiektywnie uzasadnione. Natomiast jeśli już podejmie się decyzję o zrobieniu tatuażu, należy starannie wybrać profesjonalnego artystę, który go wykona, by mieć pewność, że zastosuje się do najwyższych wymagań bezpieczeństwa i poinstruuje dokładnie o dbaniu o ranę tak, by właściwie i bezpiecznie się zagoiła, minimalizując ryzyko związane ze stanami zapalnymi.

Prowadzenie bloga naukowego wymaga ponoszenia kosztów. Merytoryczne przygotowanie do napisania artykułu to często godziny czytania podręczników i publikacji. Zdecydowałem się więc stworzyć profil na Patronite, gdzie w prosty sposób można ustawić comiesięczne wpłaty na rozwój bloga. Dzięki temu może on funkcjonować i będzie lepiej się rozwijać. Pięć lub dziesięć złotych miesięcznie nie jest dla jednej osoby dużą kwotą, ale przy wsparciu wielu staje się realnym, finansowym patronatem bloga, dzięki któremu mogę poświęcać więcej czasu na pisanie artykułów.