Ptaki w Polsce: czym się wyróżniają i czy są zagrożone?

Ptaki (mądralińscy powiedzą, że nowoczesne, współczesne czy dzisiejsze dinozaury) są bardzo różnorodną oraz liczną tak osobnikowo, jak i gatunkowo grupą zwierząt kręgowych. Zamieszkują rozmaite nisze ekologiczne, stanowią ważny składnik ekosystemów wszelkich biomów lądowych i częściowo również niektórych wodnych. Pełnią istotne role w przyrodzie, ale oprócz tego tkwią głęboko w tradycjach, symbolice, kulturze i pamięci społecznej. W niniejszym artykule piszę o tej grupie zwierząt i o tym, jakie są ptaki w Polsce.

Puchacz. Źródło: Ton W., Pixabay

Ptaki w przyrodzie, ptaki w Polsce

Światowa liczba współczesnych gatunków ptaków oscyluje wokół dziesięciu tysiący (z czego bardzo dużą część stanowią wróblowe). W Polsce występuje kilkaset gatunków ptaków. Konkretne liczby zależą od tego, czy uwzględniane są wszystkie, jakie kiedykolwiek zaobserwowano (wówczas można przyjąć dane Polskiego Towarzystwa Zoologicznego, wymieniającegołącznie 462 gatunki), czy te stale bytujące oraz pojawiające się sporadycznie,  czy też wyłącznie permanentne dla naszego kraju gatunki, przy których liczba spada do 230. To nadal sporo. Dla porównania, na terenie Polski występuje ponad 100 gatunków ssaków i ponad 100 gatunków ryb.

Pochodzące od dinozaurów gadziomiedniczych z grupy terapodów (do których należały też zwierzęta takie, jak tyranozaury, deinonychy czy welociraptory) ptaki znajdują się na różnych punktach spektrum tolerancji na poszczególne czynniki środowiskowe. Niektóre dobrze radzą sobie w dalece odmiennych temperaturach, wilgotności, typach terenu czy przy obecności ludzi (są to tzw. eurybionty). Inne (stenobionty) nawet przy niewielkich zmianach w zalesieniu czy wahaniach dotyczących np. przesunięcia się zjawisk pogodowych związanych z następowaniem pór roku, mogą mieć problemy z rozrodem, wykarmieniem młodych, zdobywaniem pożywienia lub znalezieniem kryjówek przed drapieżnikami.

Anchiornis (rekonstrukcja). Źródło: Nobu Tamura/Wikimedia

Ptaki i gady – podobieństwa i różnice

Co odróżnia ptaki od gadów (którymi według niektórych systematyk i systematyków de facto są)? Po pierwsze ciepłokrwistość – ptaki są stałocieplne (trwają dyskusje co do tego, czy dinozaury, w przeciwieństwie do innych znanych nam gadów, też takie były) i mają dosyć szybką przemianę materii. Ich skóra pokryta jest piórami, a kończyny piersiowe przekształcone są w skrzydła. Zdolność do lotu, z wyjątkiem niektórychptaków (strusi, kiwi, ping winów), u których w toku ewolucji skrzydła zostały zredukowane, oraz pozostałe przystosowania do tej funkcji (dotyczące np.: lekkości układu kostnego, wynikającej z wnęk powietrznych w kościach pneumatycznych; worków powietrznych połączonych z drogami oddechowymi) to kolejna cecha charakterystyczna.

Typowy dla ptaków (choć obecny też u niektórych innych zwierząt) jest system determinacji płci ZW. Na odwrót jak u ssaków, płeć męską determinują w nim dwa takie same chromosomy, a żeńską dwa różne. Wśród podobieństw ptaków do gadów wymienić można jajorodność, kloakę czy bliskie budową elementy układu szkieletowego, kolejną zaś istotną różnicą jest ich bezzębność – uzębienie u ptaków pojawia się jedynie sporadycznie, jako atawizm.

Ptaki w Polsce: zimorodek. Źródło: Pixabay

Rola ptaków w ekosystemie

Ekologicznie rzecz biorąc ptaki są elementami sieci troficznych na różnych ich poziomach. Wśród ptaków znajdziemy gatunki roślinożerne, wszystkożerne i mięsożerne; parapasożytnicze czy kleptoparazytyczne; padlinożerne. Ptaki regulują populacje rozmaitych zwierząt, w tym szkodników roślin czy insektów przenoszących patogeny. Same też mogą być źródłem zarazków groźnych dla człowieka. Istnieją gatunki ważne dla zapylania roślin. Wyjątkowe u ptaków jest to, że potrafią migrować pomiędzy bardzo odległymi od siebie rejonami (jak bociany), przez co w poszczególnych porach roku i latach oddziałują na odmienne tereny i ich ekosystemy.

Przykładowo, znane nam w Polsce jerzyki polują na komary. Z drugiej strony niektóre ptaki blaszkodziobe mogą być źródłem ptasiej grypy. Ptaki szponiaste stabilizują liczebność wielu gryzoni czy mniejszych od siebie ptaków, na które również polują. Padlinożerne sępy to trupojady, a głuptaki dają podkradać swoje jedzenie („kleptoparazytować”) fregatom. Kolibry, niektóre papugi czy ptaki z rzędu wróblowych (np. nektarniki, miodojady) zapylają rośliny, a żywiące się nasionami gatunki także
rozsiewają zarodki roślin po świecie.

Kaczka krzyżówka. Ptak z rzędu blaszkodziobych. Źródło: Patou Ricard/Pixabay

Ptaki wymarłe

Tak jak wśród każdej grupy organizmów żywych, tak też i w świecie ptaków istnieje gigantyczna dolina gatunków poległych w historii (ptasiego) życia na Ziemi lub wymarłych na określonym, a wcześniej naturalnie przez nie zasiedlanym terenie. Na przykład w Polsce niegdyś spotykane, a dziś nieobecne są dropie zwyczajne, które teraz
występują wyspowo w krajach europejskich na zachód od naszego oraz w Azji. Za zanikłe w Polsce uznaje się też czaplę purpurową czy strepeta.

Całkowicie, a nie tak dawno wymarłe gatunki ptaków, o których informacje obiegły popkulturę, wobec czego niemal każdy o nich słyszał, to maurytyjskie ptaki dodo czy nowozelandzkie moa. Nieco mniej znanym przykładem są alki olbrzymie, kiedyś występujące na skalistych brzegach wystających z wód Atlantyku, zarówno po stronie Ameryki Północnej, Grenlandii, jak i Europy, a od XIX przeszłe do historii. Jeszcze innym, a dającym sporo do myślenia gatunkiem już wymarłym jest gołąb wędrowny. Był niezwykle liczny, ale wyginął głównie na skutek polowań. Stanowił tanie źródło białka dla ubogich Amerykanów. Przed przybyciem Europejczyków jedli go również Indianie – oraz wycinania lasów.  

Ptaki moa. Rysunek: Heinrich Harder

Ptaki zagrożone wyginięciem i Czerwona lista ptaków Polski

Choć obecna bioróżnorodność na Ziemi jest bardzo duża i być może – zdaniem niektórych biologów – najwyższa w ziemskiej historii, to jednocześnie niepokojąco szybko maleje. Dlatego też potrzebny jest monitoring sozologiczny różnych organizmów, by ryzyko, że kolejny gatunek wyginie, zostało wychwycone na tyle szybko, aby można było coś z tym zrobić i w miarę możliwości zapobiec utracie kolejnej cegiełki budującej dzisiejszą różnorodność biologiczną. W tym celu naukowcy prowadzą badania obserwacyjne, piszą publikacje naukowe czy raporty, wykorzystywane później do celów aplikacyjnych.

Świeżym przykładem tego typu pracy jest nowa „Czerwona lista ptaków Polski”, wydana przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Jej autorami są Tomasz Wilk, Tomasz Chodkiewicz, Arkadiusz Sikora, Przemysław Chylarecki i Lechosław Kuczyński. Publikacja oprócz wprowadzenia i opisu metodyki wykorzystanej do sporządzenia listy zawiera kluczową treść. Czyli wyniki, na bazie których stworzono listę gatunków wymarłych regionalnie (np. bekasik, mewa mała, czy wspomniany drop), krytycznie zagrożonych (np. rybitwa czubata i gadożer), zagrożonych (np. cietrzew, dubelt), narażonych (np. cyranka, głuszec) i bliskich zagrożenia (np. bąk, puchacz).

Bąk. Źródło: Mat Breiten, Pixabay

Ptaki w Polsce: zagrożenia

Różne są przyczyny wymierania i źródła zagrożeń dla ptaków w Polsce. Czasem problemem są nieadekwatne regulacje dotyczące myślistwa bądź też nielegalny odstrzał czy odłów (kłusownictwo). Inna sprawa to nieodpowiednie względem celów ochrony przyrody gospodarowanie łąkami, nieużytkami, pastwiskami, lasami, ciekami wodnymi. Widoczny jest również efekt globalnego ocieplenia. „Niegdyś, w dolinach rzecznych normą były wezbrania wiosenne, kiedy topniał śnieg. Woda rozlewała się z koryta rzeki na łąki użyźniające je. Miejsca takie były trudno dostępne i stąd były wykorzystywane głównie pod wypas. Obecnie śnieg i roztopy są coraz rzadsze, a przesuszone łąki i pastwiska są zamieniane na pola uprawne” – przyznaje na łamach „Życia Uniwersyteckiego” współautor Czerwonej Listy Ptaków Lechosław Kuczyński, dr hab. i profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (UAM), odnosząc się do okoliczności sprzyjających wypieraniu ptaków z rzędu siewkowych oraz blaszkodziobych.

W bioróżnorodności ważna jest nie tylko kwestia gatunkowa (czy szerzej: taksonomiczna). Ale także jej struktura, liczebność i rozmieszczenie geograficzne, płeć czy wiek osobników poszczególnych gatunków oraz zróżnicowanie genetyczne. Jej ochrona, możliwa również dzięki raportom takim jak wspomniana „Lista”, polega na wydzielaniu specjalnych stref, obejmowaniu protekcją określonych gatunków, wykluczaniu z rynku produktów, których pozyskiwanie jest szkodliwe dla siedlisk danych organizmów,
czy wreszcie aktywna reintrodukcja. Dotyczy to nie mniej ptaków drobnych i słabiej widocznych, co rozpoznawalnych i popularnych, jeśli są one zagrożone.  

Artykuł napisałem w ramach współpracy z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (UAM).

Literatura: ptaki w Polsce i na świecie

Benton, Michael J. „Origins of biodiversity.” PLoS Biology (2016).

http://datazone.birdlife.org

Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. „Gatunki ptaków stwierdzone w Polsce” (2019).

Lee, Michael SY i wsp. „Sustained miniaturization and anatomical innovation in the dinosaurian ancestors of birds”. Science (2014).

Richard D. Jurd. „Biologia zwierząt. Krótkie wykłady”. PWN (2007).

T. Wilk, T. Chodkiewicz, A. Sikora, P. Chylarecki, L. Kuczyński. „Czerwona lista ptaków Polski”. OTOP (2020).