Dinozaury stały się ostatnio głośnym tematem, w związku z czym pomyślałem, że dobrze byłoby napisać o nich krótki tekst, zbierający informacje jakie warto wiedzieć. Pisanie go jest tym bardziej przyjemne, że pomaga mi powspominać czasy dzieciństwa, kiedy – jak wiele innych dzieci – bardzo interesowałem się dinozaurami, czytałem o nich książki, zbierałem figurki i szukałem skamieniałości.
Kiedy dinozaury pojawiły
się na Ziemi i kiedy wyginęły?
Czas panowania dinozaurów
przypadł na erę mezozoiczną, czyli na Mezozoik. Składa się ona z trzech
okresów. Pierwszy z nich to trias, drugi jura, a trzeci kreda. Dinozaury
pojawiły się więc w triasie, około 230 milionów lat temu, a jedne z
najstarszych odkrytych szczątków pochodzą z Brazylii. Jest to rzecz jasna
umowne, ponieważ dyskusja naukowa na ten temat wciąż trwa. Zważywszy na to, że nie
wszystkie skamieniałości zostały odkryte, a wiele śladów po dinozaurach zniknęło
w wyniku różnych procesów chemicznych i geologicznych, możliwe jest że
dinozaury pojawiły się jeszcze wcześniej. Wymarcie dinozaurów datuje się
natomiast na około 66 milionów lat temu w kredzie, kiedy miejsce miało
wymieranie kredowe na skutek katastrofy kosmicznej, a w efekcie ekologicznej, najpewniej wynikającej z uderzenia
w Ziemię ciała kosmicznego. Ciekawą książkę popularnonaukową nawiązującą do tej katastrofy „Ciemna materia i dinozaury” można znaleźć tutaj.
przypadł na erę mezozoiczną, czyli na Mezozoik. Składa się ona z trzech
okresów. Pierwszy z nich to trias, drugi jura, a trzeci kreda. Dinozaury
pojawiły się więc w triasie, około 230 milionów lat temu, a jedne z
najstarszych odkrytych szczątków pochodzą z Brazylii. Jest to rzecz jasna
umowne, ponieważ dyskusja naukowa na ten temat wciąż trwa. Zważywszy na to, że nie
wszystkie skamieniałości zostały odkryte, a wiele śladów po dinozaurach zniknęło
w wyniku różnych procesów chemicznych i geologicznych, możliwe jest że
dinozaury pojawiły się jeszcze wcześniej. Wymarcie dinozaurów datuje się
natomiast na około 66 milionów lat temu w kredzie, kiedy miejsce miało
wymieranie kredowe na skutek katastrofy kosmicznej, a w efekcie ekologicznej, najpewniej wynikającej z uderzenia
w Ziemię ciała kosmicznego. Ciekawą książkę popularnonaukową nawiązującą do tej katastrofy „Ciemna materia i dinozaury” można znaleźć tutaj.
Czy ptaki to
dinozaury?
Ptaki pojawiły się na Ziemi w
jurze, czyli z grubsza w połowie Mezozoiku. Wyewoluowały z ówczesnych teropodów – dinozaurów, do których należały słynne tyranozaury, deinonychy,
welociraptory, spinozaury czy giganotozaury (dobry podręcznik do ewolucji można znaleźć tutaj). Znane są rodzaje teropodów, takie
jak archeopteryks czy anchiornis, o cechach pośrednich między dinozaurami i
ptakami. W kladystyce, czyli systematyce filogenetycznej, współczesne ptaki
uznawane są za dinozaury, gdyż są ich potomkami w bezpośredniej linii. Zależnie
od przyjętej klasyfikacji i kontekstu w jakim się wypowiadamy, zarówno
nazywanie ptaków dinozaurami, jak i wyodrębnianie tych dwóch grup, jest
poprawne. Prawidłowe jest więc i mówienie, że dinozaury wyginęły, jak również że
wciąż żyją (takie trochę „dinozaury Schrödingera” w pewnym sensie). Można też mówić o dinozaurach ptasich, jeśli mamy na myśli dzisiejsze ptaki.
jurze, czyli z grubsza w połowie Mezozoiku. Wyewoluowały z ówczesnych teropodów – dinozaurów, do których należały słynne tyranozaury, deinonychy,
welociraptory, spinozaury czy giganotozaury (dobry podręcznik do ewolucji można znaleźć tutaj). Znane są rodzaje teropodów, takie
jak archeopteryks czy anchiornis, o cechach pośrednich między dinozaurami i
ptakami. W kladystyce, czyli systematyce filogenetycznej, współczesne ptaki
uznawane są za dinozaury, gdyż są ich potomkami w bezpośredniej linii. Zależnie
od przyjętej klasyfikacji i kontekstu w jakim się wypowiadamy, zarówno
nazywanie ptaków dinozaurami, jak i wyodrębnianie tych dwóch grup, jest
poprawne. Prawidłowe jest więc i mówienie, że dinozaury wyginęły, jak również że
wciąż żyją (takie trochę „dinozaury Schrödingera” w pewnym sensie). Można też mówić o dinozaurach ptasich, jeśli mamy na myśli dzisiejsze ptaki.
 |
| Trzewikodziób (Balaeniceps rex). Za: Josef Bajarias |
Czy dinozaury miały
pióra?
Wizja dinozaurów, jaką mamy z
dzieciństwa, czyli łuskowatych i typowo gadzich, mniejszych lub większych
olbrzymów, okazała się co najmniej w pewnym stopniu nieprawdziwa. Skamieniałości
wskazują, że prymitywne pióra (protopióra) miało wiele grup dinozaurów (zwłaszcza te, które żyły w chłodniejszym klimacie), ale pióra lotne występowały tylko u teropodów. Informacja ta
przebija się powoli do mainstreamu. Oglądając figurki dinozaurów w różnych
sklepach, także sieciówkach, zauważyłem że coraz częściej są zaopatrzone w
pióra. Kiedy ja pierwszy raz dowiedziałem się, że zwierzęta te były opierzone,
byłem trochę zasmucony – za bardzo zaczęły w mojej wyobraźni przypominać znane
mi z dnia codziennego, a przez to nie tak fantastyczne, ptaki.
dzieciństwa, czyli łuskowatych i typowo gadzich, mniejszych lub większych
olbrzymów, okazała się co najmniej w pewnym stopniu nieprawdziwa. Skamieniałości
wskazują, że prymitywne pióra (protopióra) miało wiele grup dinozaurów (zwłaszcza te, które żyły w chłodniejszym klimacie), ale pióra lotne występowały tylko u teropodów. Informacja ta
przebija się powoli do mainstreamu. Oglądając figurki dinozaurów w różnych
sklepach, także sieciówkach, zauważyłem że coraz częściej są zaopatrzone w
pióra. Kiedy ja pierwszy raz dowiedziałem się, że zwierzęta te były opierzone,
byłem trochę zasmucony – za bardzo zaczęły w mojej wyobraźni przypominać znane
mi z dnia codziennego, a przez to nie tak fantastyczne, ptaki.
 |
| Odbicie łusek tyranozaura. Za: Peter Larson, Black Hills Institute |
Czy tyranozaury
polowały na triceratopsy?
W książkach o dinozaurach
ilustracje niejednokrotnie pokazują tyranozaury polujące na triceratopsy.
Często zobaczyć można stado tych ostatnich, które tworzy krąg czy półokrąg, za
którym znajdują się najmłodsze i najsłabsze osobniki. Tylko czy tyranozaury
faktycznie polowały na triceratopsy? Okazuje się, że tak. Żyły w tych samych
czasach w kredzie, na tych samych terenach i odkryto nawet skamieniałe miednice
triceratopsów ze śladami po zębach tyranozaurów. Jednak jakie zachowania
towarzyszyły polowaniom i obronie – tego nie wiadomo.
ilustracje niejednokrotnie pokazują tyranozaury polujące na triceratopsy.
Często zobaczyć można stado tych ostatnich, które tworzy krąg czy półokrąg, za
którym znajdują się najmłodsze i najsłabsze osobniki. Tylko czy tyranozaury
faktycznie polowały na triceratopsy? Okazuje się, że tak. Żyły w tych samych
czasach w kredzie, na tych samych terenach i odkryto nawet skamieniałe miednice
triceratopsów ze śladami po zębach tyranozaurów. Jednak jakie zachowania
towarzyszyły polowaniom i obronie – tego nie wiadomo.
 |
| Obraz tyranozaura i triceratopsów z 1919 roku. Autor: Charles R. Knight |
Czy pterozaury, ichtiozaury,
plezjozaury i mozazaury to dinozaury?
Pterozaury były latającymi
gadami, żyjącymi od drugiej części triasu do końca Mezozoiku. Potrafiły mieć
nawet kilkanaście metrów szerokości przy rozpiętych skrzydłach. Nie były
dinozaurami. Nie były nimi również ichtiozaury, plezjozaury i mozazaury, czyli wielkie gady morskie. Do dziś
pamiętam mój szok z dzieciństwa, gdy dowiedziałem się, że ichtiozaury i
pterozaury to nie dinozaury. Runęła moja wizja ówczesnego świata opanowanego w całości przez te gady. Dziś oczywiście patrzę na to zupełnie inaczej, ale
dla dziecka zafascynowanego dinozaurami taka informacja może być bolesna.
gadami, żyjącymi od drugiej części triasu do końca Mezozoiku. Potrafiły mieć
nawet kilkanaście metrów szerokości przy rozpiętych skrzydłach. Nie były
dinozaurami. Nie były nimi również ichtiozaury, plezjozaury i mozazaury, czyli wielkie gady morskie. Do dziś
pamiętam mój szok z dzieciństwa, gdy dowiedziałem się, że ichtiozaury i
pterozaury to nie dinozaury. Runęła moja wizja ówczesnego świata opanowanego w całości przez te gady. Dziś oczywiście patrzę na to zupełnie inaczej, ale
dla dziecka zafascynowanego dinozaurami taka informacja może być bolesna.
 |
| Artystyczna wizja ichtiozaura na podstawie skamieniałości. Autor: Nobu Tamura. |
Czy dinozaury były zmiennocieplne czy stałocieplne?
Przez wiele lat naukowcy sądzili, że dinozaury, jako często ogromne gady, były zmiennocieplne (zimnokrwiste, ektotermiczne), miały powolny metabolizm i prowadziły spokojny tryb życia. Ten pogląd zaczął się jednak zmieniać kilka dekad temu, wraz z lepszym poznaniem ssaków, ptaków, gadów, płazów i ryb oraz samych dinozaurów, ich skamieniałości. Ponieważ dinozaury żyły również w chłodnym klimacie, musiały regulować swoją temperaturę ciała metabolicznie czy za pomocą protopiór lub piór. To m.in. właśnie one czy struktura naczyń krwionośnych charakterystyczna dla zwierząt stałocieplnych (ciepłokrwistych, endotermicznych) oraz odkrycie, że dinozaury żyły w regionach polarnych, wskazują na stałocieplność przynajmniej u części tych zwierząt.
Dinozaury to bardzo wdzięczny temat. Obecne w filmach czy książkach (przy okazji polecam „Park Jurajski” w wersji oryginalnej, czyli książkę napisaną przez Michaela Crichtona, do znalezienia tutaj) i grach, lubiane są przez popkulturę. Zarówno dzieci, amatorscy fascynaci biologii, studenci oraz zajmujący się szczegółami naukowcy znajdą tutaj coś dla siebie. Warto też pamiętać, że wątek dinozaurów to dobry punkt wyjściowy do zainteresowania swoich dzieci lub uczniów przyrodą.
Prowadzenie bloga naukowego wymaga ponoszenia kosztów. Merytoryczne przygotowanie do napisania artykułu to często godziny czytania podręczników i publikacji. Zdecydowałem się więc stworzyć profil na Patronite, gdzie w prosty sposób można ustawić comiesięczne wpłaty na rozwój bloga. Dzięki temu może on funkcjonować i będzie lepiej się rozwijać. Pięć lub dziesięć złotych miesięcznie nie jest dla jednej osoby dużą kwotą, ale przy wsparciu wielu staje się realnym, finansowym patronatem bloga, dzięki któremu mogę poświęcać więcej czasu na pisanie artykułów.
Literatura
Brian Switek. „Rise of the feathered dinosaurs.” Nature News (2012).
Erickson, Gregory M., and Kenneth H. Olson. „Bite marks attributable to Tyrannosaurus rex: preliminary description and implications.” Journal of Vertebrate Paleontology (1996).
Langer, Max C., Jahandar Ramezani, and Átila AS Da Rosa. „U-Pb age constraints on dinosaur rise from south Brazil.” Gondwana Research (2018).
Lee, Michael SY, et al. „Sustained miniaturization and anatomical innovation in the dinosaurian ancestors of birds.” Science (2014).
Nesbitt, Sterling J., et al. „The oldest dinosaur? A Middle Triassic dinosauriform from Tanzania.” Biology Letters (2013).
Sid Perkins. „How to take a dinosaur’s temperature”. Science Magazine (2015).
Uff… Nie jest ze mną tak źle, znałem odpowiedź na każde z tych pytań 😀
Wkradła się literówka. W akapicie "Czy ptaki to dinozaury?" powinien być giganotozaur, nie gigantozaur. Ta literka "o" ma znaczenie – gigantozaur to zauropod, w dodatku o wątpliwej ważności (tzn. brak mu cech wyróżniających ten rodzaj).
Stałocieplność dinozaurów też jest dyskusyjna. Wiele z nich na pewno taka była; ptaki są stałocieplne, a największe sztuki (szczególnie zauropody) 'cierpiały' na gigantotermię. Całkiem możliwe, że wiele nieptasich dinozaurów było mezotermicznych. By nie być gołosłownym: http://science.sciencemag.org/content/344/6189/1268
Dzięki 🙂
Jak już wytykamy literówki..to ja pozwolę sobie wytknąć coś bardziej istotnego…Gigantozaur był Teropodem. Polecam sprawdzić różnicę a nie czytać pierwszą błędną pierdołę wyświetlającą się po wpisaniu w google…
Właśnie tak napisałem, że był teropodem.
"Gigantozaur był Teropodem. Polecam sprawdzić różnicę a nie czytać pierwszą błędną pierdołę wyświetlającą się po wpisaniu w google…"
No polecam sprawdzić. Gigantozaur i giganOtozaur to dwa różne zwierzeta. Ten pierwszy był zauropodem, a nie teropodem. I w dodatku jest to nazwa pusta, tzw. nomen dubium (czyli nie posiada cech, dzięki którym można go odróżnić od innych dinozaurów).
Łukasz, zjadłeś "z" w plezjozaurach.
Dzięki. Poprawione. 🙂
Dla mnie artykuł idealnie w punkt, dziękuję! (W temacie obrazka ostatnio wrzucałam na Insta takie coś https://www.instagram.com/p/BtlQLc9gWBW/ )