W związku z ożywionym zainteresowaniem Amazonią, Amazonką i Puszczą Amazońską wywołanym licznymi i dużymi pożarami (fałszywa informacja jakoby tegoroczne pożary nie były niczym groźnym, obalona tutaj – klik) pomyślałem, że warto byłoby napisać o bioróżnorodności tych miejsc. Dużo się o niej mówi, jak również o jej utracie, ale mało kto wie co dokładniej się za tym kryje. Jakie więc gatunki zwierząt i roślin oraz jakie siedliska, habitaty, można spotkać w Amazonii? Czym się wyróżniają, jaki jest ich status i czy wymagają ochrony? Jakie są rośliny i zwierzęta Amazonii?
 |
| Inia amazońska. Autor: Banfi Franco |
Amazonia, Amazonka, Puszcza Amazońska
Amazonia jest regionem leżącym w Ameryce Południowej, na terenie Brazylii, Boliwii, Peru, Wenezueli, Ekwadoru, Kolumbii, Surinamu, Gujany oraz Gujany Francuskiej (zamorskiego terytorium Francji), w dorzeczu Amazonki – najdłuższej rzeki świata (chociaż zależnie od pomiarów i źródła spotkać się można z opinią, że najdłuższy jest Nil). Amazonka rozpoczyna się obecnie w Andach, a jej ujście znajduje się na Północnym Wschodzie Ameryki Południowej, na granicy z Atlantykiem. Zanim Andy się wypiętrzyły, woda z tych terenów spływała także do Pacyfiku. Z czasem jednak zaczęła płynąć na Wschód, łącząc się z wcześniejszą zlewnią i tworząc Amazonkę. Tereny amazońskie z Niziną Amazońską porasta tropikalny las deszczowy, zwany potocznie Puszczą Amazońską.
Jak wszystko to wygląda w liczbach? Dorzecze Amazonii zajmuje obszar ponad 6 milionów kilometrów kwadratowych. Naturalnie lasy deszczowe rosną tam na powierzchni aż 5,5 miliona kilometrów kwadratowych, chociaż przez regularne wylesianie pod uprawy, pastwiska oraz przez wydobycie surowców takich jak ropa, liczba ta niestety stale maleje. Jeśli chodzi o Amazonkę, to jej długość oceniana jest na od 6400 kilometrów do trochę ponad 7 tysięcy kilometrów. Wartość ta zależy od przyjętych założeń (początkowego miejsca pomiaru), stąd według pierwszej wersji od Amazonki dłuższy jest Nil, ale według drugiej (takiej mnie uczono też na geografii w szkole) Amazonka jest najdłuższa. Niekwestionowany jest jednak rekordowy w skali całej Ziemi przepływ wody z Amazonki do oceanu.
Biomy, siedliska, habitaty Amazonii
Ze względu na to, że istnieją różne klasyfikacje biomów i często same ich definiowanie w praktyce jest płynne, a biomy same w sobie też nie zawsze mają wyraźne granice, trzeba wiedzieć że to co opisuję dalej w tym fragmencie artykułu jest poglądowym uproszczeniem. Zatem Amazonia pod tym względem składa się głównie z liściastych tropikalnych lasów deszczowych, ale nie tylko. W Boliwii obecne są suche lasy tropikalne, a południowe skrawki dorzecza Amazonki to także południowoamerykańskie sawanny i busz oraz tropikalne stepy. Jej zachodnie krańce to lasy górskie, krzewiny i porosty w Andach, a okolice głównej rzeki i jej dopływów to często tereny zalewowe.
Region Amazonii mieści przeróżne rodzaje siedlisk lądowych i wodnych. Amazonka w niektórych miejscach płynie szybko, w innych wolniej. Gdzieniegdzie jest względnie przezroczysta, a inne jej stanowiska zajmuje ciemna woda o piaskowo-błotnym kolorze. Ma też liczne dopływy i rozlewiska. Amazonia to jednak nie tylko rzeka i jej okolice, z którymi najczęściej kojarzy nam się to miejsce. Występują tam także bagna, lasy namorzynowe, „lasy” palmowe, jak również tropikalne łąki i przybrzeżne siedliska wydmowe. Same lasy mogą być bardzo gęsto porośnięte, jak i z rzadszą roślinnością. Ogromna różnorodność sprawia, że Amazonia jest miejscem życia niezliczonej niemal liczby gatunków należących do grzybów, roślin i zwierząt. Rośliny i zwierzęta Amazonii to gatunkowy skarbiec.
 |
| Park Narodowy Anavilhanas w Brazylii. Za: Ericatarina, Wikimedia |
Bogactwo gatunkowe: zwierzęta Amazonii
Jednym z najbardziej osobliwych zwierząt Amazonii jest delfin rzeczny inia, czyli inia amazońska. Podobnie jak inne nieduże walenie żyjące w płynących, słodkich wodach, ma on bardzo charakterystyczny pysk z wydłużoną szczęką i żuchwą, co biolodzy ewolucyjni tłumaczą presją selekcyjną ze strony zajmowanych przez nie siedlisk zalewowych. Konieczność manewrowania pomiędzy podtopionymi drzewami plusowała mutacje czy epimutacje prowadzące do takich zmian w morfologii głowy. W przeciwieństwie do wymarłego najprawdopodobniej delfina baji, który jeszcze na początku XXI wieku żył w rzece Jangcy, a także zagrożonego delfina suzu gangesowego z Gangesu oraz toniny małej z La Platy, inia amazońska jest względnie najbezpieczniejszym gatunkiem delfina rzecznego z wciąż stosunkowo liczną metapopulacją, szacowaną na kilkanaście tysięcy osobników w Amazonce i jej dopływach oraz w Orinoko. Poza inią w Amazonii występuje też sotalia amazońska, kształtem ciała i głowy przypominająca już bardziej „normalnego” delfina. Do ssaków wodnych tego regionu zalicza się jeszcze syrena (brzegowiec): manat rzeczny.
Wśród ssaków Amazonii nie mógłbym nie wspomnieć jeszcze o co najmniej kilku. Bliskość Amazonki lub jej dopływów jest ważna dla największych na świecie gryzoni – kapibar – które potocznie opisywane są jako wyrośnięte kawie domowe (świnki morskie). Oba gatunki należą do rodziny kawiowatych. Specyficzne dla Amazonii są też tapiry, w tym tapir amazoński oraz amerykański. Są to zwierzęta z rzędu nieparzystokopytnych, spokrewnione z końmi i nosorożcami. Ich nieduża „trąba” wizerunkowo przybliża je do słoni. One również lubią okolice rzeczne, zalewowe, bagienne.
Amazonię zamieszkują bliskie kuzynki wydr europejskich – wydry olbrzymie. Przemianowane cztery lata temu na ariranie amazońskie. Ich poprzednia nazwa nie wzięła się znikąd, bo mogą dorastać do blisko dwóch metrów długości. Bezsprzecznie są dużo większe od wydr, jakie można spotkać w Polsce. Z kolei tamtejszym odpowiednikiem dzików jest wszystkożerny pekari (obrożny oraz białobrody), który również ryje w ziemi. Na drzewach zaś występują leniwce.
 |
| Arirania amazońska zjada glonojada Pterygoplichthys pardalis. Za: Bjorn Olesen |
Zwierzęta Amazonii: drapieżniki
Na wszystkie powyższe regularnie poluje duży dziki kot Amazonii – jaguar – którego przodkowie wywędrowali z Azji do Ameryki Południowej i Północnej, gdy Cieśnina Beringa była lądem. Warto wiedzieć, że jaguary swym zasięgiem obejmują także Amerykę Północną. Przed ekspansją napływowych Amerykanów osobniki tego gatunku spotykano nawet w USA, m.in. w stanie Arizona, w Nowym Meksyku czy Teksasie. Choć jaguary kojarzą nam się z kółkowatymi cętkami, to niewielki procent metapopulacji tych kotów stanowią czarne odmiany.
Jaguary polują nie tylko na ssaki, ponieważ ich ofiarami padają również inne kręgowce. Na przykład nieduże gady z rzędu krokodyli – kajmany. Oraz żółwie, w tym morskie, gdyż koty te nie ograniczają się ze swym zasięgiem do samego lasu. Celem jaguarów bywają też anakondy – jedne z największych węży na Ziemi – czy ptaki (czasem nawet papugi ary), a rzadziej ryby. Jeśli o te ostatnie chodzi, to w Amazonce i jej dopływach występują gigantyczne, bo dorastające do ponad czterech metrów długości, arapaimy. Są to ryby z podgromady dwudysznych – potrafią oddychać tlenem atmosferycznym przy pomocy pęcherza pławnego.
Amazońskie wody to również dom popularnych piranii, w tym piranii Natterera (piranii czerwonej), która znana jest z drapieżnych i agresywnych zachowań oraz ataków na duże zwierzęta, przy czym badacze, którzy się nią zajmują, podkreślają że jej medialna wizja jako wściekłego agresora jest przesadzona, bo piranie czerwone żywią się często padliną. Groźniejszym rybim (ale chrzęstnoszkieletowym) drapieżnikiem jest tutaj żarłacz tępogłowy, bytujący nawet w głębi Amazonki, z dala od morskiego wybrzeża. Charakterystyczny dla tej rzeki jest również „węgorz elektryczny” (strętwa). Poza wszystkim, o czym wspomniałem, trzeba wiedzieć że Amazonia to dom wielu płazów, ogromnej liczby przeróżnych gatunków ptaków, a także niezliczonych bezkręgowców, w tym owadów (np. mrówek i motyli), pajęczaków, wijów i innych stawonogów. Liczba poznanych gatunków zwierząt bezkręgowych Amazonii idzie w setki tysięcy.
 |
| Zwierzęta Amazonii: złapana przez rdzennego mieszkańca arapaima. Autor: Sergio R. de Oliveira |
Rośliny Amazonii
Nie mógłbym nie wspomnieć o co najmniej kilku gatunkach amazońskiej flory. Oraz o paru grzybach, a także o roślinnej bioróżnorodności amazońskiej. Przede wszystkim, na kilometrze kwadratowym lasu deszczowego można znaleźć tysiące gatunków roślin. Kilometr kwadratowy amazońskiego lasu może kryć na swoim terenie ponad 90 tysięcy ton żywej biomasy roślinnej. Z kolei pod koniec lat 90. XX wieku szacowano, że na ¼ kilometra kwadratowego ekwadorskiego lasu przypadać mogło nawet ponad tysiąc gatunków drzew. Ogólnie, w Amazonii jest ponad 400 tysięcy opisanych gatunków roślin, z czego kilkanaście tysięcy to drzewa. Podobnie jak w przypadku bezkręgowców, nieodkrytych gatunków roślin też jest z pewnością niemało.
W Amazonii dość licznie rosną bambusy i palmy, czyli rośliny z rodziny arekowatych, storczyki, rośliny bromeliowate (do rodziny tej należy np. ananas), a także paprocie. Znane ze sklepów orzechy brazylijskie pochodzą od rosnącej w Amazonii orzesznicy wyniosłej. Z reguły gatunek ten nie jest hodowany – orzechy zbierane są z dzikich drzew. Dlatego biznes związany z orzechami brazylijskimi jest dla amazońskiego środowiska bardzo szkodliwy. Innym gatunkiem jest należąca do rodziny grzybieniowatych i mająca podniośle brzmiącą nazwę wiktoria amazońska, przez rdzennych mieszkańców nazywana talerzem wodnym.
 |
| Wylesianie Amazonii w Brazylii w stanie Maranhão. Stan na rok 2016. Za: Ibama, Operação Hymenaea |
Amazonia kiedyś, dziś i w przyszłości
Szacuje się, że na rok 2018 lasy Amazonii zostały wykarczowane (wylesione, zdeforestowane) w niespełna 20% względem ich stanu naturalnego sprzed wzmożonej ekspansji z lat 70. X wieku, a procent ten stale rośnie, szczególnie w roku 2019 kiedy władzę objął nowy prezydent – Jair Bolsonaro – otwarcie deklarujący chęć wycinania lasów Amazonii, oddający władzę w ręce wielkich firm plantacyjnych oraz koncernów naftowych wydobywających surowce kopalne. Nietrudno domyślić się, że blisko 20-procentowy ubytek amazońskich lasów deszczowych jest widoczny nawet z kosmosu. Pesymizm chwyta za serce jeszcze silniej gdy uświadamiamy sobie, że nawet gdyby udało się dojść w Brazylii do władzy ludziom dbającym o przyrodę, środowisko i – przede wszystkim – rdzenną ludność tamtych terenów, chcącym biernie i czynnie chronić Amazonię, to wiele strat jest już nie do odzyskania, zaś to co da się zrobić przyniesie efekty po latach – gigantycznie połacie lasów nie wyrastają z dnia na dzień nawet z pomocą nowoczesnych technologii.
Jeśli podoba Ci się mój tekst, zachęcam do wejścia na Patronite, gdzie w prosty sposób można ustawić comiesięczne wpłaty na rozwój bloga. Prowadzenie go wymaga ponoszenia kosztów, poświęcania czasu oraz przygotowania, a wszystko to jest możliwe dzięki Patronom i Patronkom.
Literatura: rośliny i zwierzęta Amazonii
Burnham, Robyn J., and Kirk R. Johnson. „South American palaeobotany and the origins of neotropical rainforests.” Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences (2004).
Costa, João Batista Sena, et al. „Tectonics and paleogeography along the Amazon River.” Journal of South American Earth Sciences (2001).
Daggett, Pierre M., and Dale R. Henning. „The jaguar in North America.” American Antiquity (1974).
http://wwf.panda.org/knowledge_hub/where_we_work/amazon/about_the_amazon
https://globalforestatlas.yale.edu/amazon/ecoregions
https://www.britannica.com/place/Amazon-River
https://www.iucnredlist.org/species/32986/9741363
https://www.livescience.com/46319-oil-drilling-contaminated-amazon.html
https://www.nationalgeographic.com/science/2007/06/amazon-longer-than-nile-river
Kirby, Kathryn R., et al. „The future of deforestation in the Brazilian Amazon.” Futures (2006).
Laurance, William F., et al. „Relationship between soils and Amazon forest biomass: a landscape-scale study.” Forest ecology and management (1999).
Lewinsohn, Thomas M., and Paulo Inácio Prado. „How many species are there in Brazil?.” Conservation Biology (2005).
Martin, A. R., and V. MF da Silva. „Number, seasonal movements, and residency characteristics of river dolphins in an Amazonian floodplain lake system.” Canadian Journal of Zoology (2004).
Wright, Joseph S. „Plant diversity in tropical forests: a review of mechanisms of species coexistence.” Oecologia (2002).
Bardzo dziękuję. Czy mogę prosić o zajęcie się następującym tematem: czy Amazonia netto produkuje tlen czy nie? Spotkałem się z jednej strony opiniami, że Amazonia produkuje ok 1/5 – 1/4 światowego tlenu, z drugiej – że jako "dojrzały" las zużywa tyle samo, co produkuje.
Nie zapominajmy o tajnym sprzedawaniu napalmu Brazylii wraz samolotami przystosowanymi do rozpylania napalmu.
Są na to zdjęcia ale reporteży są w zmowie i ich nie publikują.
Bardzo dobrze od lat jest to ukrywane.
Większości ludzi trudno wyobrazić sobie duże liczby, zwłaszcza gdy mowa o przestrzeni, więc przy określaniu wielkości Amazonii przydałoby się jakieś porównanie – na przykład do wielkości Polski.
TO JEST WSTERĘDNE
Jaki rodzaj roslinnosci wystepuje w Amazonii, proszę podac nazwe regionalna tej roslinnosci
"Z reguły gatunek ten nie jest hodowany – orzechy zbierane są z dzikich drzew. Dlatego biznes związany z orzechami brazylijskimi jest dla amazońskiego środowiska bardzo szkodliwy"
Ta informacja nie jest kontynuowana. Istnieją populacje, które przetrwały ze zbioru orzechów brazylijskich, ale większość produkcji pochodzi z gospodarstw głównie w stanach Mato Grosso i Pará.
Mieszkam w Brazylii i mogę powiedzieć, że produkcja orzechów brazylijskich nie wpływa na ekosystem Amazonii
Bardzo fajny artykuł bo robię akurat prezentacje o Amazonii i bardzo mi się przydał