Kobiety biolodzy – najwybitniejsze biolożki

Rok temu pisałem o biologach, których warto znać, uwzględniając najważniejsze moim zdaniem postacie. Wybór był oczywiście subiektywny, ale myślę, że historycy w więcej, niż ¾ przypadków  godziliby się z moją opinią. Może zabrakło Francisca Cricka, ale na pewno znajdzie się jeszcze okazja, by poświęcić mu na blogu uwagę. W tym tekście chciałem skupić się na kobietach – biolożkach. Wrzucanie do jednego worka naukowców obu płci, tak jak to uczyniłem w poprzednim artykule, częściowo mija się z celem z uwagi na trudność w dostępie do edukacji i innych równych praw dla kobiet, przez całe wieki. Czyni to dużą dysproporcje i nie pozwala umieścić na liście mniej sławnych biolożek, ale również mających ważne osiągnięcia i wybitne, jak na czasy, kiedy kobiety były na co dzień poważnie dyskryminowane. Żeby to nadrobić, publikuję ten post, o najwybitniejszych biolożkach w historii.

Mary Anning

Maria Sybilla Merian

Pierwszy raz zetknąłem się z tą postacią (podobnie, jak z poniższą), gdy przygotowywałem prezentację na historię w liceum, o rozwoju nauki. Maria Sybilla Merian była Niemką z Frankfurtu (nad Menem), urodzoną w 1647 roku i działającą w XVII i XVIII wieku. Jest uważana za matkę entomologii (w końcu jakaś matka nauki, a nie ojciec!), czyli nauki o owadach. Przypomnę, że owady jako gromada należą do typu stawonogów, podtypu sześcionogów, obok którego mamy jeszcze szczękoczułkowce (z pajęczakami), skorupiaki, wije oraz wymarłe trylobity.

Ojczym Merian był artystą. Nauczył Sybillę malowania i rysunku, dzięki czemu ta mogła uwieczniać na
papierze wizerunki różnych owadów. Trzeba pamiętać, że o ile współcześnie umiejętność rysowania nie jest biologom niezbędna, tak w przeszłości zdecydowanie była – każdy biolog, czy to zoolog, botanik, anatom, lekarz, cytolog czy embriolog (genetyki i wielu innych wówczas nie było), musieli umieć narysować zwierzęta, rośliny, narządy, struktury komórkowe. Obecnie wymuszanie na studentach biologii rysowania na tego typu przedmiotach odchodzi do lamusa. Ja jeszcze częściowo się na to załapałem, i jakkolwiek by tego nie oceniać, z pewnością nauka ta uławia zapamiętywanie tego, czego się uczymy, na dłużej.

Entomologia Sybilli zaczęła się jeszcze w dzieciństwie. Miała nietypowe zainteresowanie (przynajmniej jak na dzisiejsze czasy) gąsienicami, które zbierała z pasją i obserwowała, jak przepoczwarzają się w dorosłe motyle. Bardzo często wielkie osiągnięcia naukowe, techniczne, artystyczne czy społeczne mają początek jeszcze w podejmowanych z fascynacją praktykach w dzieciństwie, co miało miejsce także w życiu Merian. Z czasem wydała książkę, ukazującą proces przeobrażenia się u motyli. Pod sam koniec XVII wieku otrzymała stypendium w Amsterdamie, dzięki któremu mogła wypłynąć do Surinamu (Ameryka Południowa) i zajmować się cyklem rozwojowym tamtejszych owadów. Dwa lata później zachorowała na malarię, a po powrocie do Amsterdamu zmarła w roku 1717.

Maria Sybilla Merian badała nie tylko owady, ale także rośliny. Jako przyrodniczka i artystka zyskała popularność w swoich czasach. Jest uznawana za jedną z najważniejszych postaci entomologii, za pionierkę tej dziedziny. Ucząc się (albo swoje dzieci) przeobrażenia u owadów (co, mam nadzieję, nadal obowiązuje w szkołach gimnazjalnych), warto o niej pamiętać tak, jak gdy uczymy się genetyki mamy na uwadze Mendla, Morgana czy Cricka. Tak, jak gdy siedzimy nad zoologią, mamy na uwadze Karola Linneusza, nad biologią ewolucyjną – Karola Darwina, a nad embriologią – Williama Harvey’a.

Mary Anning

Kolejną ważną postacią jest Mary Anning, której dziedzina jest zdecydowanie bliższa memu sercu, niż entomologia. Pod koniec XVIII wieku, w roku 1799 urodziła się przyszła paleontolożka, która osiągnęła bardzo wiele, zwłaszcza jak na tamte czasy. Zbierała skamieniałości w celach zarobkowych, ale później zajęła się paleontologią na poważnie. Jako niespełna 12-latka znalazła dobrze zachowaną skamieniałość ichtiozaura. Ichtiozaury, były to gady morskie, przypominające delfiny, które podobnie jak wszystkie inne, wielkie gady, które niegdyś panowały na Ziemi, wymarły.

Mary Anning była biedną kobietą, do czasu. Jak podają źródła, zafascynowany pracowitością, a zarazem zmartwiony biedą Mary, bogaty kolekcjoner sprzedał swoje skamieniałości, z których dochody wręczył Mary. To pozwoliło jej na dalszą pracę naukową, zamiast powrócenia do komercyjnej.

W późniejszym czasie, jako dorosła kobieta, Mary Anning odkryła pierwszą skamieniałość plezjozaura. Były to również wymarłe już, morskie gady, których przedstawiciel typowy często prezentowany jest na obrazkach, grafikach itp., także w książkach, jako długoszyi. Anning znalazła pierwszy kompletny szkielet, przedstawiciela wymarłej już grupy zwierząt – pterozaurów. Mary dzięki swojej działalności otrzymała coś w rodzaju naukowej renty, a także przyjęto ją do Londyńskiego Towarzystwa Geologicznego. Niestety nie dożyła publikacji „O powstawaniu gatunków” Darwina i Wallace’a, gdyż zmarła w roku 1847, podczas gdy ta przełomowa, jedna z najważniejszych w historii biologii publikacja, została opublikowana w 1859 roku.

Historię Elizabeth Garrett Anderson można opisać w podobny sposób. Również urodziła się w Wielkiej Brytanii, ale nie wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Miała problem z dostaniem się na studia, była dyskryminowana. Gdy już otrzymała dyplom, miała problemy ze znalezieniem pracy. W końcu znalazła ją w instytucji oferującej pomoc medyczną ubogim, która rozwinęła się, także pod skrzydłami znanej, szkockiej sufrażystki, Sophii Jex-Blake. Tak, jak Elizabeth Blackwell była pierwszą lekarką w USA, tak Elizabeth Garrett Anderson była pierwszą lekarką w Wielkiej Brytanii i jedyną w Brytyjskim Towarzystwie Medycznym. Na początku XX wieku została pierwszym burmistrzem – kobietą w UK, w małym miasteczku na Wschodzie kraju.

Umieściłem tutaj obie te kobiety, ponieważ jako pierwsze uzyskały tytuły lekarza w UK i USA, co wiązało się z trudną do przebycia drogą przez ówcześnie nietolerancyjne i ogólnie nieprzyjazne uczelnie, środowiska naukowe, a następnie trudy ze znalezieniem pracy. Ponadto za działalność społeczną: abolicjonistyczną i feministyczną, należą im się dodatkowe pochwały. Jestem pełen podziwu. Niektórzy mówią, ze od tego są pionierzy i pionierki – by podziwiać ich za to, że byli tymi pierwszymi. O ile zrobienie czegoś jako pierwszy niekoniecznie musi wiązać się ze szczególnym wysiłkiem i umiejętnościami, tak tutaj zdecydowanie tak właśnie było.

Gerty Cori

Czeszka, która urodziła się w Pradze w 1896 roku, ale dużą część swojego życia spędziła w Stanach Zjednoczonych. Na Uniwersytecie Praskim stała się doktorem. W tym samym czasie wyszła za mąż. Wraz z partnerem wyleciała później do USA, gdzie prowadziła badania nad procesem glikogenolizy, czyli rozkładu glikogenu (co ma miejsce np. podczas wysiłku, kiedy organizm potrzebuje glukozy do wykonywania pracy i by ją uzyskać, hydrolizuje ten gromadzony w mięśniach i wątrobie), za które otrzymała z mężem Nagrodę Nobla w 1947 roku z fizjologii lub medycyny (jak wiadomo, choć nie każdy chciałby to przyznać, wiele prestiżowych Nagród Nobla dla UK czy USA zdobywali właśnie imigranci; zgadnijcie jacy ludzie uzyskali 6 Nagród Nobla dla USA w tym roku – byli to także sami imigranci). Była pierwszą kobietą, która otrzymała Nagrodę Nobla w tej właśnie kategorii (Maria Skłodowska-Curie otrzymała Nagrody Nobla z fizyki i z chemii). Podobnie, jak poprzedniczki w tym tekście, Gerty Cori także była dyskryminowana ze względu na swoją płeć w codziennej pracy naukowej.

Lista osiągnięć Barbary McClintock jest bardzo duża i z pewnością nie przesadzę jeśli napiszę, że była jednym z najważniejszych cytogenetyków w historii, a ze względu na interdyscyplinarność genetyki, miała duży wkład także w inne poddziedziny tej nauki oraz w biologię ewolucyjną, botanikę czy preparatykę mikroskopową. Do jej osiągnięć można zaliczyć wypreparowanie i poznanie liczby chromosomów kukurydzy, w tym metodyka związana z barwieniem, wykazanie, że crossing-over (zjawisko zachodzące w trakcie mejozy) jest rekombinacją genetyczną, opisanie centromeru (przewężenia chromosomu). McClintock postawiła hipotezę, że chromosomy są chronione przez telomery – końcówki, które z każdą kolejną replikacją ulegają niewielkiej degradacji. Nie są fragmentami kodującymi, więc ich utrata jest nieszkodliwa i pozwala na zachowanie dalej postawionych elementów kodujących i regulatorowych. Odkrycie, za które otrzymała Nagrodę Nobla dotyczyło ruchomych elementów genomu – transpozonów, prawdopodobnie pozostałości po wbudowanych w toku ewolucji (lub rozwoju osobniczego) wirusów. Przez pewien czas współpracowała z opisaną wyżej Elizabeth Garrett Anderson.

By uzupełnić rozpoczęty wyżej wątek telomerów, należy wspomnieć o Elizabeth Blackburn i Carol Greider. Ta pierwsza jest biolożką molekularną. Zdobyła wykształcenie na najlepszych światowych uniwersytetach: Melbourne, Cambridge, Yale i na Uniwersytecie Kalifornijskim. Druga, Carol Greider, również biolożka molekularna, swój doktorat pod opieką Elizabeth Blackburn otrzymała na Uniwersytecie Kalifornijskim. Jeśli ktoś się nie orientuje, to doprecyzuję, że ów Uniwersytet jest jednym z najlepszych na świecie. Ma na swoim koncie bardzo dużo ważnych odkryć i prestiżowych nagród, zdobytych przez swoich absolwentów. Obie badaczki, wraz z Jackiem Szostakiem, w roku 2009 otrzymały Nagrodę Nobla w kategorii medycyny lub fizjologii, za odkrycia dotyczące telomerów, tego jak chronią chromosomy przed degradacją podczas replikacji i za badania dotyczące telomerazy – enzymu odbudowującego telomery. Oprócz obu naukowczyń, ważną Nagrodą Nobla z medycyny lub fizjologii poszczycić się może Françoise Barré-Sinoussi za odkrycie HIV.

Lynn Margulis

Jednym z ważniejszych osiągnięć w dziedzinie biologii ewolucyjnej jest opracowanie teorii endosymbiozy, której założenia zostały potwierdzone. Jej autorką jest Lynn Margulis – sławna mikrobiolożka, druga żona również już zmarłego popularyzatora nauki, Carla Sagana. Niezależnie od kontrowersji, jakie krążyły wokół niej (a było ich sporo – Lynn wierzyła w przedziwne teorie spiskowe i była obiektem ostrej krytyki ze strony innych naukowców, biochemik Nick Lane nie odpuszcza jej nawet po jej śmierci, wciąż ją krytykując w swojej, skąd inąd wartej przeczytania książce „Pytanie o życie. Energia, ewolucja i pochodzenie życia”; jednym z błędnych poglądów, jakie propagowała, było twierdzenie, że pojawienie się większego stężenia tlenu w atmosferze wywołało masowe wymieranie mikroorganizmów), faktem jest, że to ona znalazła dowody na prawdziwość teorii endosymbiozy.

Teoria ta mówi, że mitochondria i chloroplasty zostały wchłonięte przez komórki eukariotyczne, a następnie zasymilowane w toku ewolucji. Zyskały ochronę w komórkach gospodarzy, dając od siebie pożywienie w przypadku chloroplastów i produkcję energii – jeśli chodzi o mitochondria. Dowodów na to, że takie zjawisko faktycznie zaszło, jest sporo, a znalazła je przede wszystkim właśnie Lynn Margulis. Począwszy od tego, że mitochondria i chloroplasty mają niezależne DNA od tego jądrowego, kodujące głównie białka odpowiedzialne za łańcuch oddechowy, przez to, że cząsteczki te są w tym przypadku koliste – jak u prokariontów, aż do faktu, że mitochondria rozmnażają się bezpłciowo, przez podział, nie zachodzi w nich crossing-over. Błona mitochondrialna daje powody by wnioskować o jej wcześniejszej niezależności, a niektóre białka mitochondrialne są bliskie prokariotycznym. Dodatkowo rybosomy mitochondrialne są bliskie prokariotycznym.

Niedawno, bo w pierwszej dekadzie XXI wieku zaobserwowano bezpośrednio zjawisko endosymbiozy – komórka eukariotyczna wchłonęła sinicę i dalej funkcjonowały i rozmnażały się już razem. Teoria endosymbiozy jest bez wątpienia merytorycznie poprawna, chociaż Lynn Margulis z czasem próbowała podpiąć pod nią także inne twory komórkowe, jak rzęski, nie mając w tym przypadku racji. Mimo jej złej sławy zostanie już na zawsze zapamiętana jako biolożka, która znalazła dowody na tę teorię, mającą
znaczenie nie tylko w biologii ewolucyjnej, lecz także genetyce i medycynie.

Jane Goodall

Jest to zdecydowanie najbardziej znana medialnie postać ze wszystkich dotychczas wymienionych. Jane Goodall to prymatolożka, czyli ekspertka w dziedzinie zajmującej się ssakami naczelnymi. Jej specjalność to szympansy, chociaż przez lata badała też m.in. pawiany czy gerezy. Jako niedoświadczona jeszcze, młoda kobieta, została wysłana przez znanego antropologa, Louisa Leakey’a (którego żona, Mary Leakey także była zasłużoną w tej dziedzinie) do Afryki, by prowadzić badania zachowania szympansów. Podążała za grupami tych zwierząt w terenie, obserwowała je, zapisywała to, co udało jej się zauważyć. Z czasem stacja badań nad szympansami rosła, przeradzając się później w naukowy instytut, funkcjonujący do dzisiaj i zarażający działalnością inne placówki w Afryce.

Jane Goodall z wynikami swoich badań, w tym wypadku obserwacji, musiała przebić mur wśród staroświeckich prymatologów i etologów, którzy nie chcieli uwierzyć w ludzkie zachowania szympansów. Jane poczyniła też inną innowację – zaczęła nadawać szympansom imiona, zamiast numerów. Odkryła, że te najbliższe genetycznie-ewolucyjnie dla człowieka naczelne potrafią wytwarzać i używać narzędzi do wyłapywania termitów. Było to przełomowe, ponieważ wcześniej uważano, że tylko ludzie są zdolni do konstruowania narzędzi. Dziś wiemy, że nie tylko szympansy to umieją.

W późniejszym okresie swojej kariery Jane Goodall zaangażowała się w akcje charytatywne i społeczne, prowadząc program Roots and Shoots, finansowany z jej fundacji, za pomocą którego wspiera ochronę środowiska czy walkę z problemami społecznymi. Na przykład daje granty kobietom z ubogich krajów Afryki i Azji na otworzenie i rozwinięcie lokalnej działalności gospodarczej. Jest autorką książek popularnonaukowych, w tym najsławniejszej, którą szczerze polecam „Przez dziurkę od klucza: 30 lat obserwacji szympansów.” Jeśli dotychczas niechętnie podchodziliście do książek popularnonaukowych albo nie mieliście żadnej próby, to zdecydowanie warto zacząć od tej pozycji – jest dobrze napisana, przyjemnie się ją czyta. Nie ma w niej prawie wcale fachowego słownictwa – wszystko jest dobrze przyswajalne dla przeciętnego śmiertelnika. Dziś Jane Goodall, będąc już w wieku emerytalnym, angażuje się głównie w działalność popularnonaukową i społeczną, ale jej fundacja i instytut naukowy z pewnością kontynuować będą realizacje swoich celów, a prymatolożka ta zostanie zapamiętana nie tylko w świadomości prymatologów, etologów czy psychologów, ale przez szersze, niezwiązane ze światem nauki grono jej odbiorców.